گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری

ما انگلیسی ها با آنها با کمال خشوت رفتار می کنیم. ما خود را مظهر پاک مسیحیت و خیرخواه بشر معرفی می کنیم و می گوییم با همسایگان باید با رأفت و مهربانی رفتار کنیم ولی عادتاً رفتار ما با ملل شرقی با خشونت و درشتی است. این نوع رفتار ابداً برتری و بزرگی ما را در انظار آنها جلوه نمی دهد. ما تصور می کنیم اگر درشتی کنیم و به آنها بی اعتنایی کنیم ارزش و اهمیت ما را در نظر آنها خواهد افزود برعکس در نظر آنها ما یک نوع مردمان فرومایه و مضحک به شمار خواهیم رفت...(1)

لندور انگلیسی

ایل قاجار که طایفه ای از ترکان نواحی شرقی دریای خزر بودند با پشتیبانی از آقا محمدخان قاجار، پسر محمد حسن خان قاجار (بزرگ طایفه اشاقه باش) حکومت قاجاریه را در سال 1210 هـ. ق تأسیس کردند. از این زمان دورانی در تاریخ ایران آغاز شد که همزمانی آن با گسترش قدرت های امپریالیستی، سرمایه های ملی این آب و خاک را بر باد داد. قاجارها قلمرو ایران را که در زمان نادر شاه افشار از رود سند و هندوستان در خاور تا بغداد و دیار بکر در باختر و از عمان و شیخ نشین های جنوبی خلیج فارس در جنوب تا به کرانه های شمالی دریای مازندران و خوارزم در شمال بود، بی محابا از دست دادند و سفره ایران را جلوی اشتهای سیری ناپذیر اجانب گستردند تا هر آنچه می خواهند از این سفره به یغما برند و ایران و ایرانی را با واگذاری امتیازات بی حد و حصر به بیگانگان به ورشکستگی کامل کشاندند.
مجال آن نیست که تمام امتیازات واگذار شده در دوره قاجار را که موجب پریشانی سیاسی و اقتصادی ایران گردید بررسی کنیم؛ پس تنها به بررسی مهم ترین امتیازات واگذاری شده در عصر ناصری به انگلیس، که گوی سبقت را از سایرین ربوده بود، می پردازیم.
پس از مرگ محمدشاه، فرزند ارشدش ناصرالدین میرزا در روز 12 ذیقعده سال 1264 در تهران رسماً به تخت سلطنت نشست. حکومت ناصر الدین شاه به دو دوره تقسیم شده است:
1) دوره ایجاد تحولات مثبت و اصلاحات در زمان امیرکبیر.
2)دوره اضمحلال ایران بعد از قتل امیرکبیر.
دوره دوم بسیار طولانی تر از مرحله اول بوده است.
عمده مواردی که دوره ناصر الدین شاه را در تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، از دیگر دوران متمایز می کند عبارتند از:
1. شکل گرفتن دولت (کابینه) در نظام سیاسی ایران
2. شروع اصلاحات سیاسی و اجتماعی در ایران توسط امیرکبیر
3) قتل امیرکبیر
4. ایجاد و تقویت فرقه بابیت به بیگانگان
5. واگذاری بی حد و حصر امتیازات به بیگانگان
6. جدایی افغانستان از ایران
7. سلطنت طولانی ناصرالدین شاه
سلطنت طولانی ناصرالدین شاه در ایران همزمان با تحولات سریع اروپا بود: سرایت موج آزادیخواهی انقلاب فرانسه به سراسر اروپا، ظهور ناسیونالیسم و اندیشه های برتری جویانه در اروپا، گسترش سرمایه داری ناشی از انقلاب صنعتی و نیاز مبرم به بازارهای هدف و در نتیجه، رقابت کشورهای اروپایی با یکدیگر برای تسلط بر سایر کشورها.
در نخستین سال سلطنت ناصر الدین شاه موضوع اختلاف سرحدی بین ایران و عثمانی پیش آمد؛ مسئله ای که سالیان دراز باعث اختلاف بین دو دولت بود و خارجیان هرگاه لازم می دیدند آن را پیش کشیده و بین دو دولت اسلامی اختلاف انداخته و هرگاه لازم بود آن را مسکوت می گذاردند. این قضیه به بهترین نحو با درایت میرزاتقی خان امیرنظام خاتمه یافت.
موضوع مهمی که در مناسبات با انگلیسی ها در دوران صدارت امیرکبیر پیش آمد از این قرار بود که انگلیسی ها خواستار اجازه نامه ای بودند که طبق آن کشتی های دولت انگلیس بتوانند برای جلوگیری از تجارت کنیز و برده در خلیج فارس حرکت کنند. در شوال 1267 ق قراردادی بین دو کشور بسته شد که طبق آن دولت ایران به کشتی های انگلیس به مدت یازده سال اجازه می داد که کشتی های بازرگانی ایران را بازرسی کنند. کشتی های دولتی از این امر مستثنی بودند و بازرسی کشتی های رعیتی باید به دست صاحب منصبان ایرانی مستقر در کشتی های انگلیسی صورت می گرفت. البته قرارداد دارای جزئیات دیگری نیز بود که زیاد مهم نیست و به آن نمی پردازیم.(2)

امتیازات انگلیس

هفت امتیاز به انگلستان داده شد: 1. امتیاز تلگراف (1862 م) 2. امتیاز رویتر (1872 م) 3. امتیاز کشتیرانی بر روی کارون (1888 م) 4. امتیاز بانک شاهنشاهی (1889 م) 5. امتیاز بخت آزمایی- لاتاری (1889 م) 6. قرارداد امتیاز انحصار توتون و تنباکو (1889 م) 7. امتیاز استخراج معادن نفت (1901 م).
جداسازی افغانستان از ایران از طریق معاهده پاریس نیز امتیاز مهم دیگری بود که انگلیسی ها در دوره ناصری کسب کردند که از این رو پیش از پرداختن به امتیازات مورد اشاره، نگاهی به این رخداد مهم خواهیم داشت.

واگذاری هرات به انگلیسی ها

در جلد دوم کتاب تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس نوشته محمود محمود این واقعه چنین ذکر شده است:
هنوز سال مرک امیر نظام آن مرد بزرگ و تاریخی درست برگزار نشده بود که میرزا آقاخان برای قدردانی از همراهی های دولت انگلیس قباله هرات را مسجل کرده، به آنها واگذار نمود... در این باب هیچ سابقه ای در دست نیست و معلوم هم نیست بین وزیر مختار انگلیس مقیم تهران و میرزا آقاخان نوری صدر اعظم دولت علیه ایران چه مکاتباتی در این باب رد و بدل شده است. هیچ آثاری از آنها باقی نمانده است جز اینکه بدون مقدمه دولت ایران یک تعهد نامه نوشته به سفارت انگلیس در طهران تسلیم می کند.(3)
خلاصه ای از تعهدات دولت ایران در باب هرات، بنا به قرارداد مورخه 15 ربیع الثانی 1269 (مطابق 25 ژانویه 1853) با لیدی شیل وزیر مختار انگلیس در تهران به قرار زیر است:
دولت علیه ایران قرار می دهد که وجهاً من الوجوه قشون به خاک هرات نفرستد، مگر وقتی که قشون از خارج به سر هرات بیاید، یعنی از سمت کابل و قندهار و خارج دیگر. و در صورت فرستادن قشون، در آن حالت دولت ایران تعهد می کند که قشون مزبور داخل شهر هرات نشود و به محض مراجعت قشون خارج روبه خاک خود، فوراً بلاتأمل قشون ایرانی مراجعت به خاک ایران نماید. و نیز دولت ایران قرار می دهد که وجهاً من الوجوه مداخله در امورات داخله هرات ننماید. همچنین از تصرف یا تصاحب یا تملک یا حکومتی مگر همانطور که در ایام ظهیرالدوله یار محمدخان مرحوم، مداخله فیمابین بود، عماً بعد نیز کما فی السابق برقرار باشد. بناءً علیهذا دولت ایران قرار می دهد که نوشته ای که مبنی و مشتمل بر این مضامین باشد، خطاب به سید محمدخان نوشته، به اتفاق آدمی که از سفارت انگلیس که در مشهد باشد به معزی الیه داده شود.
و نیز دولت ایران قرار می دهد که ترک کند ادعای مطالبه سکه و خطبه یا هرگونه علامتی از علامات رعیتی یا زیر حکومت ایران بودن اهالی هرات باشد...
و نیز قرار می دهند که عباسقلی خان را احضار کنند بعد از چهار ماه توقف از تاریخ ورود که مقیم نباشد و بعد هم وکیل مقیم در هرات نگذارد [ هیچ نماینده دائمی دولت ایران در هرات نباشد]...
و هم دولت ایران قرار می دهد که بدون شرط و استثناء جمیع خوانین هراتی را که در مشهد و در تهران و یا در [هر] جای دیگر ایران هستند مستخلص و مطلق العنان نموده و من بعد، به هیچ وجه مقصر و محبوس و یا متهم از سید محمدخان را قبول نکند...(4)
درست است که واگذاری هرات از سوی ایران در قالب امتیازنامه ها نمی گنجد اما از آنجا که در آن امتیازات و فرصت های بزرگی برای انگلیس نهفته بود، باید به این موضوع اشاره می شد.
بزرگ ترین امتیاز انگلیس از جدایی افغانستان از ایران، ایجاد سد حائلی برای دفاع از هندوستان یعنی چشم و چراغ مستعمرات انگلیس بود. انگلیسی ها نیک می دانستند که ایرانیان هرگاه فرصت یافته اند، چه در ادوار باستان و چه در آخرین مرحله در زمان نادرشاه افشار، دروازه های هندوستان را درنوردیده اند؛ و از سویی نگران آن بودند که حتی اگر ایران بار دیگر قدرت تصرف هند را نداشته باشد، به دلیل همسایگی با آن، امکان صدور اجازه لشکرکشی قدرت سومی مانند فرانسه یا روسیه از خاک ایران به مقصد هند را خواهد داشت. لذا جداسازی افغانستان از ایران و ایجاد کشوری حائل میان ایران و هند، بسان امتیازی بزرگ برای انگلیس در راستای حفظ مستعمره خود از هرگونه خطر احتمالی بود. به قول شهید راه مبارزه با انگلیس دکتر حسین فاطمی: « وضع جغرافیایی ایران، بزرگ ترین بلای مردم این سرزمین شده است که آن گناه ایرانی آن بود که وطنش سر راه هندوستان است و تحریکات مدام و مداخلات روز افزون انگلیس در این کشور بدین منظور صورت می گرفت که روسیه تزاری یا بناپارت نتوانند به دروازه های هند خود را برسانند.»(5)
موارد مورد اشاره در نامه میرزا آقاخان نیز گویی عیناً از سوی انگلیسی ها دیکته شده بود؛ به طوری که هر اقدامی که بوی تابعیت هرات از ایران می داد، در این نامه مطرح و خنثی شده بود. مثلاً از عدم بازداشت هراتی ها در ایران که می توانست به نوعی مدعی حاکمیت ایران بر هرات باشد گرفته تا سایر مسائل در این نامه یاد شده است.
اما این نامه هنوز تا یک سند رسمی مانند عهدنامه پاریس فاصله ای داشت که عهدنامه سری ایران و روسیه این فاصله را پر کرد؛ پس ناگزیز، گریزی به عهدنامه سری خواهیم داشت.

عهدنامه سری

در سال 1853 درگیری روسیه و عثمانی منجر به آغاز جنگ کریمه می شود که به دنبال آن فرانسه و انگلیس به عنوان متحدان عثمانی در جنگ داخل شدند. روسیه برای کاهش فشار جنگ ناگزیر از توسل به ایران گردید و مبتکر قراردادی شد که در تاریخ 18 محرم 1271/ 29 سپتامبر 1854 بین نیکلای انچیکف کاردار روسیه در تهران، از طرف نیکلای اول امپراتور روسیه با میرزا آقاخان نوری صدراعظم ایران از طرف ناصر الدین شاه قاجار منعقد گردید. خلاصه مفاد عهدنامه سری به شرح زیر است:
1. دولت ایران تعهد می کرد که به دشمنان روسیه هیچ کمک نظامی را مادامی که با روسیه در جنگ می باشند نکند و از عبور ارتش های دشمن روسیه از خاک ایران جلوگیری نماید.
2. دولت ایران مانع شود که اسباب و آلات جنگ برای ارتش های دشمن روسیه فرستاده شود.
3. دولت روسیه چنانچه مشاهده کند از سوی ایران در مدت جنگ عمل خلافی روی نداده یک کرور تومان بدهی باقی مانده ایران به روسیه را می بخشد.
4. عهدنامه کاملاً سری باقی بماند.
اما هنوز مرکّب این عهدنامه خشک نشده بود که راز برملا شد و انگلیسی ها از آن گاه شدند و این امر موجب تیرگی روابط ایران و انگلیس و به تدریج باعث قطع روابط دو دولت گردید...

عهدنامه پاریس

پس از پایان جنگهای کریمه چون خیال انگلیس از بابت روسیه راحت تر شده بود تنها نگرانی اش در منطقه ایران بود که در آسیای مرکزی نفوذ و اقتداری داشت؛ این بود که به بهانه ای پیش پا افتاده با دولت ایران قطع رابطه کرد که منظور از آن، پایان دادن نفوذ ایران در این قسمت از آسیا بود.
به دنبال این سیاست، انگلیسی ها بنای دوستی با دوست محمدخان حاکم کابل را گذاشتند و با او یک عهدنامه امضا کردند. طبق این عهدنامه کمپانی هند شرقی تعهد می کرد استقلال آن قسمت از افغانستان را که در دست امیر دوست محمدخان می باشد به رسمیت شناخته و در امور آن دخالت نکند. دوست محمدخان نیز تعهد کرد که از آن تاریخ، دوست دوستان و دشمن دشمنان کمپانی هند شرقی باشد. دوست محمدخان سپس به قندهار حمله کرده و آنجا را تصرف کرد و عده ای از سرداران قندهار که این اقدام را در نتیجه تحریکات انگلیسی ها می دانستند به ایران آمدند. انگلیسی ها اقدامات تحریک آمیزی را بر ضد ایران آغاز کردند؛ عده ای را به هرات فرستادند تا مردم آنجا را بر ضد دولت ایران بشورانند، پرچم انگلیس را در هرات بالا بردند و از رابطه مردم هرات با ایران جلوگیری کردند. همچنین امام مسقط را تحریک کرده و با فرستادن وی به بندرعباس، همزمان به درگیر کردن ایران در خلیج فارس پرداختند.(6)
دولت ایران نیز به والی خراسان فرمان دفاع از هرات و قندهار داد. در سال 1273 ق ایرانیان هرات را تصرف کردند و سپاه ایران به سمت قندهار و سایر نقاط افغانستان به حرکت درآمد.
انگلیسی ها (افزون بر کمک های مالی، نظامی و آموزشی به امیر دوست محمدخان) در همه عرصه ها ایران را تحت فشار قرار دادند.
سفیر انگلیس در تهران در ربیع الثانی 1273 به نشانه اعتراض به اقدامات دولت ایران در هرات، تهران را ترک کرد و به دنبال آن کشتی های انگلیسی به فرماندهی ژنرال اوترام مبادرت به بمباران و اشغال بوشهر نمودند (دوشنبه 9 ربیع الثانی 1273/ دسامبر 1856) و یک ماه بعد خرمشهر را اشغال کردند.(7)
میرزا آقاخان نوری بلافاصله فرخ خان امین الملک را مأمور کرد که هر طور شده با انگلیسی ها صلح کند. فرخ خان به پاریس رفت و در آنجا معاهده صلح پاریس را در 1273 ق/ چهارم مارس 1857 م، در 15 فصل امضاء کرد که فصل ششم آن به شرح ذیل، استقلال کامل افغانستان از ایران را رسمیت بخشید:
اعلیحضرت پادشاه ایران قبول می فرمایند که از هر نوع ادعا به سلطنت شهر و خاک هرات و ممالک افغانستان صرف نظر نموده و هیچ وقت از رؤسای هرات و ممالک افغانستان هیچ گونه علامت اطاعت از قبیل سکه و خطبه یا باج مطالبه ننمایند. و نیز اعلیحضرت پادشاه ایران متعهد می شوند که من بعد از هرگونه مداخله در امورات داخله افغانستان احتراز کنند و قول می دهند که هرات و تمام افغانستان را مستقل شناخته و هرگز درصدد اخلال استقلال این ولایت برنیایند. در صورتی که اختلاقی مابین دولت ایران و ممالک هرات و افغانستان به ظهور رسد دولت ایران تعهد می کند که اصلاح آن را به اهتمامات دوستانه دولت انگلیس رجوع نموده و قوای جبریه به کار نبرد مگر آنکه اهتمامات دوستانه مثمرثمر نشود. از طرف دیگر دولت انگلیس تعهد می کند که تمام مواقع نفوذ خود را نسبت به ممالک افغانستان به کار برده و نگذارد که از طرف ممالک مزبوره یا یکی از آنها هیچ گونه اسباب رنجش و کدورتی برای دولت ایران ایجاد شود. هرگاه دولت ایران در موقع حدوث اشکالات به دولت انگلیس مراجعه نمود دولت مشارالیه سعی و کوشش را خواهد کرد که این گونه اختلافات را موافق حق و مطابق شرف دولت ایران اصلاح نماید.(8)

امتیاز تلگراف

همان قدر که کشیدن تلگراف از ایران به هندوستان برای انگلیس مفید فایده بود برای ایران نیز محاسن بسیاری داشت؛ از جمله اینکه ایرانیان را با اروپا مرتبط گردانید و در نتیجه موجب آگاهی از پیشرفتهای سایر کشورهای جهان گردید. تلگراف، کمک شایانی نیز به انقلابیون مشروطه خواه در جریان انقلاب مشروطه نمود.
آگاهی اروپاییان نیز از ایران و ایرانی بسیار محدود بود، ولی با کشیده شدن تلگراف اروپاییان نیز بیشتر با اوضاع ایران آشنا شدند. فایده دیگر تلگراف این بود که به وسیله خطوط فرعی آن که در کشور کشیده شده بود اخبار ایالات و ولایات سریع به پایتخت رسیده و احکام حکومتی نیز به سرعت به ولایات می رسید. البته انگلیسی ها علاقه ای به پیامدهای مثبت تلگراف برای ایران نداشتند، به طوری که لرد کرزن در خصوص احداث تلگراف در ایران می نویسد:
هرگاه قلمرو شهریار ایران در سر راه مملکت وسیع هندوستان واقع نشده بود که دولت انگلیس بدان محتاج باشد، این مملکت می بایست سالهای متمادی در انتظار داشتن سیم تلگرافی بماند تا اینکه فشار احتیاجات زندگی تأسیس سیمهای تلگرافی را در آن مملکت عملی کند.(9)
این امتیاز شش ماده ای را یک انگلیسی به نام استویک در 17 دسامبر 1862، در تهران از ناصرالدین شاه گرفت و بر طبق فصل اول آن، دولت ایران اجازه می داد که یک خط تلگراف از خانقین به تهران و از آنجا به بندر بوشهر کشیده شود و دولت ایران می پذیرفت که هرگاه انگلیسی ها نیاز داشتند، در صورت پرداخت وجه از این سیم استفاده کنند. بر طبق فصل دوم، دولت ایران باید برای ساختن این خط تلگراف و خرید اسباب آن مبلغ کافی معین می کرد. مطابق فصل سوم دولت ایران می پذیرفت که برای خرید اسبابی که در اروپا بهتر تحصیل می شد، این خرید را به دولت انگلیس سفارش داده، انگلیسی ها نیز تحفیف در قیمت آن بدهند. در فصل چهارم قید شده بود که برای بهتر کار کردن خط تلگراف، این خط زیر نظارت یک صاحب منصب و مهندس انگلیسی باشد که البته حقوق آنها بر عهده دولت انگلیس بوده و در ضمن اعتضادالسلطنه وزیر علوم و امین الدوله باید از اقدامات صاحب منصب مزبور آگاه باشند. بر طبق فصل پنجم، صاحب منصب انگلیسی اختیار تام داشت که هرگونه ابزارآلات لازم برای کار را از دولت ایران مطالبه نموده و یک نفر صاحب منصب ایرانی همراه با شخص انگلیسی باشد که از گزارشها و قیمت ملزومات آگاهی یابد. بنا به فصل ششم، انگلیس باید ملزومات کار را به ایران می فروخت و در مرز تحویل می داد و مبلغ آن را در پنج قسط از دولت ایران دریافت می کرد.(10)
امتیاز تلگراف که بر اساس آن انگلیس می توانست یک خط تلگراف بین ایران و هندوستان از ایران ایجاد کند بعدها زمینه ساز آن شد تا خطوط ارتباطی تهران با رشت، تبریز، همدان و کاشان ایجاد شود. مدت این قرارداد تا سال 1925 بود که با روی کار آمدن رضاشاه این قرارداد خاتمه یافت.
بر اساس این قرارداد (17 دسامبر 1862) و قراردادهای بعدی که در 23 نوامبر 1865، دسامبر 1872 و 3 ژوئیه 1887 به امضاء رسید، ایران و انگلیس بر سر احداث خط تلگراف تهران- بوشهر به طول 1090 کیلومتر توافق کردند.(11) البته به تدریج خطوط فرعی دیگر مانند: خط تبریز- تهران، خط زمینی بلوچستان، خط خوزستان، خط تهران- مشهد و خط تهران- شاهرود احداث گردید.
یکی از عمده ترین مشکلات انگلیس برای احداث بی دردسر خط تلگراف در ایران همانا، برخورد با پدیده ای به نام غرور ایرانی بود که سردنیس رایت سفیرکبیر انگلیس در ایران شرح جالبی از این مسئله می دهد. فرماندار کرمانشاه به دلیل جلوگیری از بروز سوء تفاهم در خصوص مناطق مرزی مورد اختلاف ایران و عثمانی، سیم های تلگراف را قطع کرد. چرا که تیرهای عثمانی، فلزی و در ایران چوبی بود. تا زمانی که انگلیس پذیرفت در مناطق مرزی مورد اختلاف تیرهای تلگراف به طور یک در میان چوبی و فلزی باشد.
در شیراز به دنبال اظهارات مقامات انگلیسی در خصوص عدم توانایی ایرانیان برای کار با دستگاههای پیچیده تلگراف، غرور ملی مردم جریحه دار گردید، به طوری که ضمن قطع سیم ها، دستگاه ها را به دور انداختند. در اصفهان، انگلیسی ها ناچار به انعقاد موافقت نامه ای شدند که مطابق آن تعهد می کردند، فقط 5 ماه اداره انحصاری خط تلگراف توسط ایشان صورت بگیرد و پس از آن باید کلیه افراد خود را از ایران خارج کرده، اداره خطوط تلگراف را به ایرانیان بسپارند.(12)
سرهنگ فردریک گلد اسمیت رئیس تلگرافخانه لندن که برای انعقاد یک موافقت نامه تکمیلی به ایران آمده بود در این رابطه اظهار داشت:
جان کلام اینکه آنها مردمانی با غرور بودند و مایل نبودند اعتراف کنند که نیازمند به کمک خارجی هستند.(13)

امتیاز رویتر

پس از اعطای امتیاز تلگراف از سوی بیگانگان البته به صورت مشخصی پیشنهادهای زیادی به ایران داده می شد که در طرح های گوناگون وارد شوند. البته بیشتر این پیشنهادها از سوی افرادی بود که اعتبار آنها مورد سئوال بود. این بود که دولت ایران بهتر آن دانست که امتیاز تمام موارد مذکور تنها به یک شرکت داده شود. این امتیاز در 18 جمادی الاول 1289 / 25 ژوئیه 1873، به واسطه میرزا حسین خان سپهسالار به یک یهودی انگلیسی به نام بارون جولیوس دو رویتر واگذار شد که بر طبق آن بهره برداری از کلیه معادن و جنگل ها و احداث قنوات و انحصار احداث راه آهن و بهره برداری از اداره گمرکات و حق صدور فرآورده های آن، به رویتر واگذار شده بود. امتیاز، شامل واگذاری موارد زیر بود: احداث مجراهای آب برای کشت و زرع تا هر اندازه که لازم باشد، حق انحصاری برای کارهای عام المنفعه از قبیل تهیه روشنایی شهرها به وسیله گاز، ساختن راهها، سدها، خیابانهای پایتخت، ایجاد بانک و تهیه یک قرضه به مبلغ شش میلیون لیره به شرطی که دولت ایران پنج درصد نزول آن را ضمانت کند و همین طور توسعه خطوط پستی و تلگرافی، واگذاری گمرکات به مدت بیست و پنج سال و تأسیس کارخانه های صنعتی و آسیابها.
میرزا حسین خان سپهسالار صدر اعظم ناصر الدین شاه همراه با مستشار خود میرزا ملکم خان دلال واگذاری این امتیاز بودند. البته در این امتیاز منافعی هم برای دولت ایران در نظر گرفته شده بود، مثلاً در مورد گمرکات قرار بر این بود که به مدت پنج سال سالیانه بیست هزار لیره به عایدات گمرک اضافه شود و برای سالهای بعد نیز شصت درصد اضافه درآمد از میزان کنونی به دولت ایران داده شود. همچنین بیست درصد از منافع راه آهن و پانزده درصد از منافع خالص همه درآمدهای شرکت می بایست به دولت ایران پرداخته شود. انتشار خبر واگذاری این امتیاز موجب شگفتی و بهت زدگی مردم شد و مخالفتهای شدید با آن آغاز شد.(14)
در مورد انگیزه سپهسالار از واسطه گری واگذاری چنین امتیازی موارد مختلفی طرح شده است. از جمله اینکه سپهسالار به شدت نگران پیشروی روسیه در ایران بود و با واگذاری چنین امتیاز عمده ای به انگلیس ضمن کسب برخی منافع اقتصادی برای ایران در اصل به دنبال جلب پشتیبانی انگلیس از ایران در مقابل تسلط احتمالی روسیه بود.(15)
با شدت گرفتن اعتراضات، دولت ایران مجبور به لغو امتیاز شد و ناصر الدین شاه، میرزا حسین خان سپهسالار را از صدراعظمی برکنار کرد. سه نظریه وجود دارد که چرا این امتیاز ابطال شد:
1. فشار روسها 2. مقاومتهای مردمی 3. خواست و میل خود انگلیسی ها
با لغو قرارداد، انگلیسی ها امتیاز بانک شاهنشاهی را به دست آوردند که لقمه ای چرب تر از قرارداد اولی بود. رویتر تمام پولش را با احتساب بهره از شاه گرفت. علاوه بر این ناصر الدین شاه امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی را به انگلیسی ها داد؛ بانکی که تا زمان تأسیس بانک ملی، نقش بانک مرکزی را داشت. رویتر بعد از چند سال امتیاز استخراج معادن را به اسم بانک شاهنشاهی می گیرد؛ و پس از مدتی احداث خط آهن تهران- رشت و تهران- جنوب به بانک داده می شود.

امتیاز کشتیرانی در رود کارون

انگلیسی ها، مدتهای مدیدی بود که به دنبال دریافت امتیاز کشتیرانی در رود کارون بودند، اما مخالفت ناصرالدین شاه با این امر، مانعی در مقابل ایشان بود. تا اینکه در جریان مسائل هرات و مذاکرات انعقاد عهدنامه صلح پاریس، حتی حاضر شده بودند حاکمیت ایران بر هرات را به شرط دریافت امتیاز کشتی رانی در کارون به رسمیت بشناسند.
ناصرالدین شاه در پاسخ به یکی از یادداشتهای سفارت انگلیس در پیگیری درخواست امتیاز فوق، به میرزا سعید خان مؤتمن الملک وزیر خارجه می نویسد: « جناب وزیر- اولاً فقره رود کارون و ساختن راههای عراده از بوشهر به تهران در وقتی طرح شده بود که مسئله هرات در میان بود که دولت ایران در ازای تصرف هرات این کار را قبول کند و واضح است این دو کار چقدر عمده بوده است که در مقابل تصرف هرات جزء قرارنامه و عهدنامه کرده بودند...»(16)
انگلیسی ها برای رسیدن به هدف خود دست به سلسله نامه نگاریهایی می زدند که بعضی از آنها را دولت ایران بدون جواب می گذارد. اما دست بردار نبودند.
ناصر الدین شاه که از نامه نگاری مورخه دوم جمادی الاول 1299 رانلد تامسون وزیر مختار انگلیس عصبانی شده بود، با خط خود به وزیر خارجه می نویسد:
«.... صریح می نویسم که دولت ایران نمی تواند اذن به کشتی های خارجه بدهد که در رود کارون تردد نمایند...» شاه ساعتی بعد، در نامه دیگری مطلب را پیگیری می کند و می نویسد: «... حقیقتاً اینجا همان مثل قدیمی خیلی مناسب است که بی گدار نمی توان به آب زد و غور و تدقیق نکرده، چیزی را قبول کرد و بالمآل خدا می داند که چه ضررها را در پی داشته باشد، فهمیدن عقیده ملکم خان نیز لازم است.»(17)
سرانجام در پی فشارهای بی امان انگلیس و در پی انتخاب سرهنری دروموند ولف به وزیر مختاری انگلیس در تهران و روابط نزدیک وی با میرزا علی اصغر خان اتابک صدر اعظم ایران، فرمان آزادی کشتی رانی در رود کارون در تاریخ 24 صفر 1306 /30 اکتبر 1888، توسط مجلسی که از سوی شاه برای بررسی این مسئله تشکیل شده بود صادر شد.(18)
به این ترتیب انگلیسی ها اجازه یافتند که تا اهواز کشتی رانی کنند. البته دروموند ولف این امتیاز را برای برادران لینچ که صاحب شرکت لینچ (Lynch) بودند تحصیل کرد. این امتیاز دارای شرایطی بود، از جمله اینکه کشتی ها تنها حق داشتند تا اهواز بیایند و از اهواز تا بالا حق کشتیرانی متعلق به دولت ایران بود و همین طور کشتیها حق نداشتند کالایی را حمل کنند که دولت ایران حمل آن را ممنوع کرده باشد. روس ها از واگذاری این امتیاز برآشفته شدند، به طوری که روزنامه نوی ورمیا در مقاله تند و زننده ای به تهدید مشهد، تبریز و بارفروش پرداخت و از سوی دیگر دالگورکی وزیر مختار روسیه، ایران را تهدید به قطع روابط سیاسی با روسیه کرد. در چنین شرایطی، ناصر الدین شاه ناچار به واگذاری اجازه کشتی رانی در مرداب انزلی و روخانه های منتهی به دریای مازندران و همین طور مجوز راه سازی در مناطق شمالی به روسیه شد.(19) ( تا در اجرای سیاست موازنه مثبت کم نگذاشته باشد).
برادران لینچ انگلیسی با اهداء یک لنج به ناصرالدین شاه این امتیاز را به دست آوردند و انگلیس از این امتیاز در جهت گسترش نفوذ سیاسی، مالی و اطلاعاتی خود در کل منطقه استفاده کرد. در مقابل این امتیاز هیچ مقاومتی از سوی مردم صورت نگرفت مگر توسط عده ای از سرمایه داران جنوب که شرکتهای کشتی رانی خود را به منظور شکست برادران لینچ ایجاد کردند، اما انگلیسی ها پول بیشتر و نیروی دریایی قوی تری داشتند و در این مبارزه پیروز شدند.

امتیاز بانک شاهنشاهی

به دنبال مخالفت های گسترده با امتیاز رویتر، این امتیاز لغو شد و چهل هزار لیره ای که بارون جولیوس دو رویتر به عنوان ودیعه پرداخته بود، به دلیل دیر کرد در شروع به کار توسط دولت ایران ضبط گردید.
پس از روی کار آمدن امین السلطان و مأموریت سرهنری دروموند ولف قضیه دوباره مطرح شد؛ به این صورت که برای جبران خسارت وارده از امتیاز پیشین، امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی و شعبات آن در ایالات داده شود. در نتیجه در 1306 ق/ ژانویه 1889، امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی به رویتر داده شد. سرمایه این بانک چهار میلیون لیره بود که یک میلیون آن نقداً به جریان گذاشته شد. مدت این امتیاز شصت سال از ابتدای سال 1889 بود.(20)
از جمله موارد دیگر این امتیاز، اجازه نشر اسکناس تا 800 هزار لیره و البته با اطلاع دولت ایران بود و همین طور از کل درآمدهای خالص دولت ایران شش درصد سهم داشت؛ به شرط آنکه سهم دولت ایران از چهار هزار لیره در سال کمتر نشود. صاحب امتیاز اجاره بهره برداری از همه معادن ایران را به غیر از معادن طلا و نقره یا معادنی که پیش از این به دیگران واگذار شده بود پیدا می کرد. البته قید شده بود در صورت برخورد مهندسین بانک به معادن طلا و نقره باید فوراً دولت ایران را باخبر می کردند؛ و قرار شده بود تمامی کارگران معادن ایرانی باشند. دیگر آنکه در هر جا بانک برای کارهای خود نیاز به زمین داشت، اگر آن زمین متعلق به دولت ایران بود، آن را به صورت رایگان واگذار نماید و در غیر این صورت نیز باید دولت ایران کمک می کرد تا زمین با قیمت مناسب از صاحب آن خریداری و به بانک برسد. سهم دولت ایران از درآمد معادن نیز 16 درصد تعیین شد.(21)
یکی از زیانهای بزرگ این امتیاز برای ایران این بود که تا آن زمان معاملات در ایران بر مقیاس طلا استوار بود، ولی با رواج اسکناس این موضوع به تدریج فراموش گردید و در نتیجه ارزش پول ایران رو به سرازیری نهاد.

امتیاز لاتاری

در جریان مسافرت ناصر الدین شاه قاجار به اروپا و اقامت وی در اسکاتلند، یکی از اتباع فرانسه به نام بوزی- دوکاردول [وابسته دفتر ملکم خان در لندن] در ژوئیه سال 1889 امتیاز لاتاری (قرعه کشی) در ایران را از شاه گرفت، که به موجب آن طی مدت هفتاد و پنج سال انحصار هرگونه فعالیت لاتاری و وام های مربوطه، تشکیل شرکت های مرتبط، فروش بلیت ها و ترتیب بازی های لاتاری و درآمد حاصل از آن را به دست آورد و در عوض متعهد به پرداخت 20 درصد سود خالص سالانه به خزانه ایران گردید.(22)
صاحب امتیاز با فروش امتیاز خود به یک شرکت انگلیسی به نام انگلو- ایشیاتیک سندیکیت به مبلغ 120000 لیره (سوم اکتبر 1889) به نوعی انگلیس را وارد این میدان کرد؛ در نتیجه روس ها که همواره نگران افزایش نفوذ رقیب خود در ایران بودند، به مخالفت برخاستند.
ناصر الدین شاه در بازگشت از سفر اروپا خود را مواجه با جبهه ای از مخالفان امتیاز دید که متشکل از روس ها، علما و میرزا علی اصغر خان اتابک صدر اعظم بود. تا آنکه ناچار دستور فسخ امتیاز صادره را برای میرزا عباس خان قوام الدوله وزیر امور خارجه صادر می کند و نامبرده در تلگراف نمره 77 مورخه 11 ربیع الثانی 1307 با صدور تلگرافی به میرزا ملکم خان وزیر مختار ایران در لندن مراتب را ابلاغ می کند.(23)
همچنین نامه ای با مضمون ذیل برای سفارت انگلیس فرستاده می شود.
بر جسب امر اقدس اعلی، زحمت افزا می شود که امتیاز لاتاری که به جناب ناظم الدوله داده شده بود، بعد از آنکه معزی الیه صورت قرارنامه آن را فرستاد و در مضمون آن دقت شد، معلوم شد که بازی های دیگر هم داخل امتیاز نامه آن کرده است که مخالفت قانون شریفه شریعت اسلام و اجرای آن در ممالک محروسه ایران متحمل شهور بسی مفاسد است. لهذا لزوماً قرارنامه مزبور فسخ و ابطال شده به جهت اطلاع و استحضار سفارت محترمه و آگاهی دادن هر عملی که لازم دانند زحمت اظهار داد. مورخه 16 ربیع الثانی 1307 (24)
البته ماجرا به همین جا ختم نشد. عزل ملکم خان از سفارت ایران در لندن و شکایت شرکت های خریدار امتیاز از ایران دنباله ماجرای امتیازی لاتاری بود که البته پرداختن به تمام جزئیات در این مختصر نمی گنجد.

امتیاز رژی یا انحصار تنباکو و توتون

این امتیاز در سال 1308 هجری قمری (1890 م) در پانزده فصل تنظیم و به ماژور تالبوت و شرکاء وی از سوی ناصر الدین شاه داده شد. به طور خلاصه ماحصل پانزده فصل به قرار زیر است که صاحبان امتیاز موظف به پرداخت سالی پانزده هزار لیره انگلیس به خزانه ایران می باشند؛ خواه در کار سود برده خواه ضرر. صاحبان امتیاز حق نظارت و صدور اجازه نامه برای فروش توتون، تنباکو و غیره دارند. پس از تقسیم صدی پنج سرمایه بین صاحبان امتیاز یک چهارم منفعت باقی مانده عاید خزانه ایران شود و دولت ایران هر ساله حق خواهد داشت دفاتر را وارسی کند. ورود اسباب و لوازم کارخانه شامل عوارض گمرکی نخواهد شد.
حمل و نقل توتون و تنباکو به جز به میزان مصرف روزانه در داخل کشور بدون اجازه صاحبان امتیاز ممنوع است. صاحبان امتیاز تمامی توتون و تنباکوی موجود در ممالک محروسه را خریده و وجه نقد می پردازند. دولت ایران تا پنجاه سال هیچ اضافه مالیات و عوراضی درباره توتون، تنباکو و سیگار اعمال نکند. کسانی که از مواد این امتیاز تخطی داشته باشند به جریمه و مجازات دولت گرفتار خواهند شدو صاحبان امتیاز تعهد می کنند که از حقوق مندرج در امتیاز پا فراتر ننهند.
صاحبان امتیاز حق خواهند داشت و حقوق خود را به غیر واگذار کنند ولی پیش از این کار به دولت ایران اطلاع خواهند داد. کشتکاران توتون و تنباکو پس از برداشت محصول باید سریعاً میزان حاصل خود را به نزدیک تری وکیل صاحب خبر بدهند. صاحبان امتیاز حق خرید زمین نخواهند داشت مگر به مقدار نیاز جهت انبار. کشاورزان می توانند برای محصول خود مبلغی پیشاپیش دریافت کنند.
چنانچه از تاریخ امضای این امتیازنامه تا مدت یک سال شرکت تشکیل نشود، امتیاز از درجه اعتبار ساقط می شود، مگر آنکه عاملی مانند جنگ و یا مانند آن مانع تشکیل شرکت شده باشد.
همچنین قرار شده بود که در صورت بروز اختلاف بین دولت ایران و ماژور تالبوت و صاحبان امتیاز برای حل و فصل آن، به حکمی مراجعه شود که هر دو طرف به آن رضایت داشته و در صورت پیدا نشدن چنین حکمی، موضوع حکمیت به تعیین یکی از نمایندگان دولت آمریکا یا آلمان یا اتریش مقیم تهران، در دستور کار قرار گیرد. امتیاز توتون و تنباکو در تاریخ 27 رجب 1308 مطابق 8 مارس 1890 به امضاء رسید.(25)
در مورد وقایع بعدی این امتیاز ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان چنین می نویسد:
در سنه 1309 ق، کمپانی رژی امتیاز دخانیات را از ناصر الدین شاه گرفت که بیع و شرای دخانیات منحصر به یک اداره باشد و به عوض چند کرور [به] شاه و درباریها داد و به همه بلاد ایران گماشتگان فرستاده و اداره خود را دایر نمود و حتی در قراء و دهات کس فرستاده و به مردم سخت گرفتند. بزرگان ایران از علماء و غیر هم بر معایب و وخامت این عمل واقف شدند که امروز دخانیات محدود شده، فردا نمک و روز دیگر هیزم و ذغال و آب و غیره و به ازای آن مبالغی گرفته خواهد شد و صرف آبادی مملکت نخواهد شد. یا تفاوت مواجب فلان شاهزاده است یا مدد معاش فلان آقازاده یا خرج سفر فرنگ یا نیاز خانم فشنگ. در هر حال مملکت و ملت متضرر شده است، نفع را خارجه برده، بر مملکت هم مسلط و نفوذ تامی حاصل خواهند کرد. جمعی از عقلا خدمت مرحوم حاج میرزا مجتهد آشتیانی رسیده معایب متضمنه و مستتره این کار را عرضه داشتند و هم به علماء اصفهان ضرر و عاقبت امتیاز و نتایج مترتبه بر آن را نوشتند. لذا مرحوم میرزا آشتیانی حکم به حرمت استعمال دخانیات کرده و حکمی به این عبارت نوشته و نسبت آن را به مرحوم میرزا حسن شیرازی دادند و منتشر ساختند: « صورت حکم به حرمت دخانیات- بسم الله الرحمن الرحیم- الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحوکان در حکم محاربه با امام زمان عجل الله فرجه است.(26)
شرکت به ناصر الدین شاه شکایت کرد و شاه نیز به صاحب فتوا حکم فرستاد که باید در ملأ عام قلیان کشیده و یا جلای وطن کند و میرزا آشتیانی جلای وطن را پذیرفت، ولی در تهران ولوله ای شد و بازار بسته و مرد و زن به خیابانها ریختند. با ادامه این وضع شاه پذیرفت امتیاز داخله لغو شود و امتیاز خارجه به قوت خود باقی بماند. ولی میرزا دست از مخالفت برنداشت. خلاصه کار به جایی کشید که عده ای به ارگ حمله کردند و مأموران به روی مردم آتش گشودند.(27) مردم هم نعش ها را برداشته و به درب خانه میرزا آشتیانی آمدند. بالا گرفتن ماجرا موجب شد که ناصر الدین شاه در 26 ژانویه 1892 فرمان لغو امتیاز را صادر کند. دولت ایران بابت خسارت کمپانی شش کرور تومان پرداخت کرد. بنا به گفته ناظم الاسلام کرمانی این اولین قرضی بود که دولت ایران به خارجیها مدیون شد.(28) لغو این امتیاز و زیر بار قرض رفتن ایران بار سنگینی بر دوش ملت ایران بود و برای معامله ای که دولت ایران هنوز سودی از آن نبرده بود می بایست سالی سی هزار لیره نزول آن را بپردازد. برای پرداخت آن گمرکات جنوب به ودیعه گذاشته شد که ظرف چهل سال اصل و فرع آن را بپردازد.
و اما نتیجه مثبت این حرکت آن بود که ایرانیان فهمیدند آن طورها هم خاموش و مرده نیستند و می توانند جلوی استبداد داخلی و استعمار خارجی بایستند و آنها را به زانو درآورند.

مرگ ناصر الدین شاه

ناصر الدین شاه در روز 17 ذی القعده 1313 کشته شد و دفتر سلطنت پنجاه ساله وی بسته شد. چهل روز بعد فرزند وی مظفر الدین شاه تاج گذاری کرد. ناصر الدین شاه اگر می خواست در دوران سلطنت خود بهترین فرصت را برای پیشرفت کشور داشت زیرا در آن زمان اروپاییان درگیر جنجال های بین خود بودند. نفود بیگانگان در ایران تا این حد زیاد نبود و مردان کاردانی چون میرزا قائم مقام فراهانی و میرزا تقی خان امیر کبیر بودند. ولی وی ایشان را زیر خاک کرد و خائنان را بر کار گمارد و چنین بود که بعد از مرگش و شکستن بت پوشالی وی مملکتی باقی ماند فاقد یک سیاستمدار کارآمد، و فاقد هرگونه سرمایه. به طور خلاصه میراث وی یک اقتصاد مفلوک و پوسیده بود. مظفرالدین شاه علیل و بیمار یک چنین کشوری را در دست گرفت که انگلیسی ها شیره آن را مکیده بودند.

پی نوشت ها :

1. نصر، سیدتقی، ایران در برخورد با استعمارگران- از آغاز قاجار تا مشروطیت، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، چ اول، بهار 1363، ص 361.
2. محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، ج2، انتشارات اقبال، تابستان 1367، ص 601.
3. همان، ص 649.
4. مازندرانی، وحید، مجموعه عهدنامه های ترایخی ایران از عهد هخامنشی تا عصر پهلوی، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه شاهنشاهی، چاپخانه بانک ملی، 1350، ص 107.
5. بهبودی، هدایت الله، « نامه های دکتر فاطمی»، فصلنامه مطالعات تاریخی، ش هشتم، س دوم، تابستان 1384، ص 84.
6. تاریخ روابط سیاسی ...، ص 689.
7. نشات، صادق، تاریخ سیاسی خلیج فارس، تهران، شرکت نسبی کانون کتاب، ص 531.
8. مجموعه عهدنامه ها ...، پیشین، ص 108.
9. تاریخ روابط سیاسی ...، پیشین، ص 786.
10. تاریخ روابط سیاسی ...، ص 799.
11. لیتن، ویلهلم، ایران از نفود مسالمت آمیز تا تحت الحمایگی، ترجمه دکتر مریم میر احمدی، تهران 1367، مؤسسه انتشارات معین، ص 22.
12. رایت، سردنیس، انگلیسی ها در میان ایرانیان، ترجمه اسکندر دلدم، تهران، انتشارات نهال، اردیبهشت 1364، چ اول، ص 263.
13. همان، ص 265.
14. تیموری، ابراهیم، عصر بی خبری- یا تاریخ امتیازات در ایران، انتشارات اقبال، چ چهارم، 1363، صص 108 تا 109.
15. ایران در برخورد ...، ص 260.
16. عصر بی خبری، ص 153.
17. همان، ص 161.
18. همان، ص 166.
19. ایران در برخورد ....، ص 275.
20. تاریخ روابط سیاسی، ص 1533.
21. عصر بی خبری، صص 193 تا 197.
22. رایت، سردنیس، ایرانیان در میان انگلیسی ها، مترجم: منوچهر طاهرنیا، تهران، انتشارات آشتیانی، چ اول، خرداد 1364، ص 294.
23. عصر بی خبری، ص 215.
24. همان، ص 216.
25. تاریخ روابط سیاسی، صص 1585 تا 1588.
26. کرمانی، ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، ج اول، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، انتشارات آگاه، 1361، چ سوم، ص 19.
27. ایران در برخورد ...، ص 368 تا 369.
28. تاریخ بیداری ایرانیان، ص 21.

منبع مقاله :
(1387)، ایران و استعمار انگلیس(مجموعه سخنرانیها، میزگرد و مقالات، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی1388